Malaysia Zofate ka hmuh dân

By: Joseph Saia

Thuhmahruai:

Mizo thu leh hla lamah sûlhnu hniak khat pawh la nei lo keini ang duang Mizo Society of Malaysia (MSM) Tin Jubilee Souvenir-a thu ziak tûra min sâwm hi ka lâwm hle a. Chutih rualin kan thupui hi thlirna tlâng dang dang aṭang pawha thlir thiam harsa tak leh hmuh fuh loh leh hriat sual palh awm thei tak a nih avângin keuh sual pawh a hlauhawm hle a, chawngkhum dân tlâng huat loh kan ti a ni ang chu! 

Kan hruaitu kal hmasate sawi dânin kum 1990 hma lam kha chuan Malaysia ramah Zofate an la tlêm hle a, a awm chhunte pawh inhlawhfaa kal an ni deuh ber.  A tam ber chu mipa kum 20-30 inkâr an ni a, hmeichhia phei chu sawi tûr abâr an la awm lo tih theih a ni.  

Kum 1990 hnu lam khân Malaysia ramah Zofate an luh belh zêl a, kum 1994-ah chuan inkawm hlim tham an lo awm ve ta a. UNHCR-in kum 2003-a Kâwlram aṭanga râltlante refugee-a a pawm hnu phei kha chuan Zofate chu a khau kâp a khau kâpin Malaysia ramah kan tleh luh ta hum hum mai a ni. 

Hnathawhna kawngah:

Malaysia rama Zofate hi inhlawhfa tûr ngo ngova kal aiin UNHCR kal tlanga ram thumna kal beisei kan tam zâwk avângin phalna nei (work permit) kan awm mûmal lo va, hei hian kan nunphung leh awm dân a her danglam nasa hle a ni. Harsatna chi hrang hrang avângin Zofate chu hmun hrang hrangah kan inzâr pharh sengsung a. Hmun tam zâwkah mahni ṭawng hman a theih tawh loh avângin ei bar zawnna lamah mi tam takin harsatna kan tâwk a, kan duh emaw duh lo emaw, kan tui emaw, tui lo emaw, kan peih emaw peih loh emaw pawh nise mahni tum tâwk vânzema tiin kan thawh theih ang ang hna chi hrang hrang thawkin nitla vânvuaiin kan buai ni tin a ni ber mai. 

Malaysia ramah hian mi ṭhenkhat chuan taima tak leh ṭhahnemngai taka hna an thawh laiin mi ṭhenkhat chuan hna hrâm leh hahthlâk deuh thawh hi kan hreh êm êm mai a. Phûr tak leh thatho taka hna kan thawh peih loh avângin kan hna thawh mek bânsanin hna dangah ka pakai leh mai ṭhîn a. Hei hian taimakna leh chhelna kan tlakchhamzia a tilang chiang hle a ni. Sâp thufing chuan, “A rolling stone gathers no moss,” a lo ti mathlâwnlovin. A awmzia chu, “Lung pawh a lum sawn reng chuan pât (êk) a kai thei lo,” tihna a ni âwm e. Chutiang bawkin keini pawh hna ngelnghet nei lova kan insawn tam lutuk a, hna dang dang kan thawh lawr dun dun chuan kan hnathawhna leh thiltihna kawngah hlawhtlinna kan paw chhuak tak tak thei ngai lo vang a, kan nih tûr ang pawh kan ni thei dâwn lo a ni.  

Eng hna pawh thawk ila, chhel tak leh ṭhahnemngai taka kan thawh phawt chuan hlawhtlinna pâr kan chhuang ang a, kan nun pawh a hlim zâwk êm êm dâwn a ni. Kan hna chu a sâng emaw a hniam emaw a ni thei. Kan tui zâwng a ni thei a, kan tui loh zâwng pawh a ni thei. Mahse, hnathawh hrim hrim hi a hlu a, a zahawm a. Keimahni tân a nih mai bâkah kan chhûngte tân a pawimawh hlei hlei a ni. Tûn hma deuh te kha chuan tlangvâl pumpa hna mûmal nei lova lo ui chuang vah vêl mai mai kha kan tam hle a. Jalan Alor suartluanah te khân Burma traffic police-ho ang maiin kuhdawh ni si lovin mi kawngkal pawisa dîl chîng kan kat nuk a, Zofate zîngah khatiang khawpa dinhmun dawrawm kan lo awm kha mak ka ti a, han indem ngawt theih la ni si lo. A nihna takah chuan kan theih ang tâwk leh kan phâk ang tâwk hna kan thawh loh vang ni berin a lang. 

Sum to Sum: 

Khawi hmuah pawh awm ila, sum tel lo chuan thiltih a harsa a, beisei leh tum tihhlawhtlin a harsa ṭhîn. Malaysia rama a tam zâwk hi chuan mahni tawkin hna kan thawk a, pawisa pawh kan hlawh chhuak tam narawh e. Amaherawhchu, sum enkawl dân hi kan zir deuh chu a ngai niin a lang. Thla tin hlawh kan la a, in luah man leh ei in tân tlêm azawng kan dah a. A bang zawng chu in lama kan chhûngte kan thawn a. Ṭhenkhat phei chu thawn tûr nei lo khawpin kan intlak ral zo va. Lungkham leh enghelh eng vak kan nei lo va. Mahni duh dân danin kan sapa tâl vêl mai mai a. Kan hmaah eng thil nge lo thleng dâwn tih ngaihtuah lek lovin pawisa kan hmang par par a, hei hi chu bengsika kan inngaihtuah nawn a pawimawh hle niin a lang. 

Malaysia ram chu kan pian leh mûrna ram a ni lo va, kan nu leh pa, u leh nau leh chhungkhat hnaivaite awm tawh lohna ram a ni a. Harsatna leh vânduaina lo thlengin ṭhihna hial pawh lo tâwk ila, kan aia ding tûr leh kan harsatnate min sutkiansaktu tûr mi dang an awm tawh lo tih hi hriat reng tûr a ni. Chhiatni ṭhatnia belh tûr leh inhnangfâkna tûr kohhran leh MSM a lo ding te hi a lâwmawmin a thlamuanthlâk hle a ni.

Malaysia ramah chuan UN Card kan nei emaw, nei lo emaw kan him tak tak lo a ni tih kan hriat a ṭha. Eng lai pawha man theih kan nih avângin kan fimkhur hle a ngai. Vânduai thil thua man kan lo tâwk palh a nih pawhin pawisa kuta kawl kan neih phawt chuan thiltih dân kawng a awm zêl. Tin, mihring chu dam lo thei leh na thei kan ni a. Dam loh nikhuaah pawh pawisa a awm miau loh chuan inenkawl a harsa a, kan mamawh leh ṭûl zawng zawng mi dangin min tihsak vek thei lo tih hi hriat reng tûr a ni. Harsatna leh vânduaina te hi eng lai pawha kan chunga thleng thei an nih avângin kan sum lâk luhte hi a hman dân leh a enkawl dân thiam ila. Sum hman dân leh enkawl dân kan thiam loh chuan buai lohna tûrah kam buai kan buai ang. 

Kan thiltum kan hre chiang tâwk lo: 

A chunga kan sawi tawh angin mi tam zâwk chu UNHCR kal tlanga ram thumna kal beisei vek kan ni a. Ram thumna kal tum ni si hian inbuatsaihna kan tlachham hle niin a lang. Burma ram aṭanga UNHCR kan hmêlhriat dân ber nia lang chu ‘ram dang kal theihna’ tih hi a ni. A ni la tak a. UNHCR kal tlang lo chuan ram thumna hi kal mai mai theih a ni lo va, mi nei nung leh zirna sâng tak nei lo tân phei chuan tih namai a ni lo. Ram thumna kal beiseiin Malaysia-ah kan lo chhuk a. Hun rei tak kan awm hnu pawhin UNHCR hnathawh dân leh refugee status nih dânte hi kan zir chiang peih lo va, hriat tak tak pawh kan tum lo niin a lang. 

UNHCR-in refugee-a a pawm dân hi a tlângpui chuan Force labour, Porter, religion, politics, human rights te an ni a. Hêng dinhmun pakhat pakhat avânga harsatna tâwk kan nih loh chuan UNHCR-in refugee-ah min pawm thei lo a ni. Kum 2013-a Mobile Register runpui a awm khân kohhran leh community hruaitute duhsaknain ṭawng letin volunteer hna ka thawk ve a. Khami ṭum khân kan mi leh sa mi tam takin UN Card an dawng a, ram thumna thleng tâ pawh an tam hle. Khami ṭuma ka thiltawn mak tak chu UN Card hmuh beiseia lo kalte khân Case mûmal tak kan nei miah lo a ni. A tam zâwk chuan Case chu kan nei ve a; mahse, kan case neih kha a hnawk thei êm êm mai a, hriat harsa khawpin a hnawk chingchivet vek a ni. Mi ṭhenkhat chuan Case an nei lo hulhual a. Officer-ten duhsakna nên, “An Case tûr ziahsak mai teh u,” min ti a. Kn han ziahsak dâwn a. “Eng tin nge I Case chu ka ziah ang,” tiin kan zawt zêl a. Ṭhenkhat chuan, “Case ka nei lo. In duh duh dân khân ziak mai rawh,” min ti a. Chawp leh chilha ziah zung zung kha thil awlsam a ni bîk lo va, mi dang tâna dawt phuahchawp sei tak ziah kha nuam ka ti lo ṭhîn hle a ni. Kan naunu pakhat pawh zânah a lo kal a. “Unaupa, ka case tûr min ziahsak rawh aw. Ka chhinchhiahna a ṭha si lo va, tawi tê tlar 2 vêl khân a tâwk a ni mai,” a ti a. “Tlâr hnih chauhva refugee I nihna sawi fiah chu a va harsa awm ve,” ka ti a, “A sei lutuk chuan ka buai zo vek ang,” a ti a. Phur lo zet chuan ka han ziahsak ta hrâm a. 

Hetianga Case mûmal kan neih loh aṭang hian tum bulbal fel tak kan nei lo tih a chiang a. Hriatna kan tlakchham ang chiahin hriat tumna tak tak pawh kan nei lo ni berin a lang. Dik tak chuan ram thumnaa kal kan duh tak tak a nih chuan kan case chu lehkha phek 2/3 ah kan ziak chhuak ang a, thawnthu ngaihnawm tak angin sawi mam thiam kan tum bawk ang a, a ṭûl a nih chuan a chhûn a zânin kan ennawn tluk tluk mai tûr a ni. ‘Eng vâng maw?’ kan ti a ni mai thei. Refugee status hmuh theihna leh ram thumnaa kal theihna atâna pawimawh ber chu kan CASE a ni tih hi i theihnghilh suh ang u. Chumi kan hriat loh chuan kan thiltumah kan chiang lo tihna a ni. I harh ang u khai. 

Living Together: 

Living Together tih hi kan hmêlhriatna a la rei lo hle a. Mizo nawlpuiina kan hriat dân chuan ‘innei si lova nula tlangvâl in khata awm dûn emaw, chêng dûn emaw’ tih a ni mai âwm e.  Burma ramah chuan living together chungchâng hian sawi a hlawh vak lo va, a chhan chu Mizo takin kan khawsa a, kan nunphung kha pangngai takin kan hmang chho vek a ni. Mahse, ei bar harsatna leh buaina chi hrang hrang avângin nula tlangvâl tam tak ram pâwnah kan feh chhuak hum hum a. Kan awmna ram a dang ang bawkin kan nunphung leh khawsak dân a dang zo va. Kan duh leh tum reng vâng ni hauh lovin sum leh pai harsatna avângin emaw, dinhmun harsatna avângin emaw living together dinhmunah loh theih lohva kan awm a lo ṭûl ta ṭhîn a ni. 

Living together hi hnampuiho chuan eng vaka an ngai lo va. Innei si lova fa tam tak nei pawh an awm a. Sawrkâr leh khawtlâng pawhin thlei hranna leh en hranna eng mah an neih loh avângin living together hi an tân chuan thil zahthlâk a ni hran lo va, thil nihphung pângngai niin an ngai vek a ni. 

Living together hi khawthlang nunphung a ni ber mai a; mahse, Mizo tarmit vuaha kan thlir chuan thil mawi lo leh kan hnam nunphung nêna inhmeh lo tak a ni a, kan Kristian nun nên pawh inrem lo tak a ni. Malaysia rama Zofate zîngah pawh hnam dang tih dân zira living together kan awm ve leh zeuh ṭhîn a, a chhan leh vâng tam tak a awm thei ang a, indem ngawt theih erawh a ni hauh lo. Mahse, hei erawh i hre ṭheuh ang u. Living together tûra thutlukna kan siam rual chiah hian kan mimal zahawmna kan hloh nghâl pâng a. Ṭhiante kârah awm nuam kan ti thei tak tak tawh lo va, tlâng rêl leh sawi chhiat kan hlauh avângin a rukin kan inkilhtawih a, kohhran leh khawtlâng thiltih honaahte pawh hian phur tak leh nuam ti takin kan inhmang duh tawh ṭhîn lo a ni. 

Ka mimal hmuh dân chuan living together hi kan tum loh tlat chuan pumpelh theih dân kawng tam tak a awm a, kan mimal thutluknaa innghat a nih avângin kan duh leh duh loh athu a ni ber mai. Malaysia ram a nih vâng maia living together kher a ṭûl lo. Pângngai taka inngaihzawn dân a awm. Insum theih loh avânga living together-a awm ai chuan thianghlim taka inneih mai hi a ṭhain a thang mawi zâwk a, a zahawmin a chhenfakawm daih zâwk a ni. Insumna kan tlâkchham a, kawng dik lo kan zawh phawt chhuan mualphonain kan hnung min zui ang a, inchhirnain min lo hmuak ang a, a tâwpah lungngaihna leh ṭahna khurpuiah min hnuk lût dâwn a ni. Amah tirhkoh Paulan, “A dik apiang te, a fel apiang te, a thianghlim apiang te, a duhawm apiang te, a thang mawi apiang te, thatna reng a awma, fakna reng a awm phawt chuan- chung chu ngaihtuah rawh u,” a tih angin thianghlim takin inngaizâwng ila, fel takin innei ila, chu chu kan nun hlimna tûr leh kan hnam damna tûr a ni. 

Kohhran leh Community kan hmuh dân hi:

Kohhran leh Community hi pâwl inang lo leh hnathawh dân hrang nei ni mah se, Malaysia ramah chuan pâwl inkawp tlat leh sawi hran theih loh, ‘a serh zînga a mei ang’ an nih avângin kan sawi kawp zêl mai dâwn a ni. Malaysia ramah chuan kan harsatna leh buaina min sutkiansak a, min chin felsaktu chu kohhran leh community hi an ni ti ila kan sawi sual tampui âwm lo ve. Chhiatni ṭhatnia kan inhangfâkna leh UN thila kan tluk luhna ber chu kohhran leh community hi an ni a. Kan tân chuan an pawimawhin an hlu êm êm mai a, nghet taka kan vawn a, eng lai pawha kan belh reng a ṭûl. 

Kum 1998 khân India ram Chennai khawpui (Tamil Nadu)-ah lehkha zirin kan kal a. Hetih hun lai hian Chennai khawpuiah Burma zirlai pâwl insuih khâwm a la awm lo va. India hmar chhak Mizoram aṭang pawhin zirlai sawi tham an la awm lo a ni. Naga leh Manipur lam erawh an ṭhahnem tawh hle a, student fellowship te pawh fel takin an din tawh a ni. 

Kum 2 kan awm hnuah vânduaithlâk takin kan ṭhian pakhatin min boralsan a. Hemi ṭuma kan manganzia kan hrilhhaizia kha sawiin a siak lo a ni ber mai. A ruang buaipui chu sawi loh in lama a nu leh pate han dawr tûr pawh khân pawisa kutah eng mah kan kawl lo va, bui lung tâwk ang maiin kan beidawng lutuk kan kûn tlawk tlawk mai a ni. Hemi tuma kan thil tawn hian ka dam chhûnga zir tûr pawimawh tak min pe niin ka hria a. Hetianga mi rama harsatna namên lo tak kan tawh aṭang hian ka thlenna hmun leh zinna ram apiangah kohhran leh community hi ihê lovin ka belh chawt zêl a, vawiin thlengin ka inchhir lo. 

Kawl phai Zofate awmna Tahan leh a chheh vêlah chuan kohhran leh khawtlâng inrêlbâwl dân fel tak a awm avângin chhiatni ṭhatniah atu amahin harsatna kan nei lêm lo. Mahse, tûna kan awmna Malaysia ram hi chu kan khua leh kan ram a nih miau loh avângin a ram mila kan kalphung leh hawiher sâwi danglam hret a lo ṭûl a. Kohhran leh Community-ah te pawh kum tin member fee leh chhiatni fee te siamin pêk hun bi kan intuk ṭhîn a. Hei hi kohhran rawngbâwlna ki pawimawh tak a nih bâkah member-te hamṭhatna leh kan inphungbawm theihna kawng ṭha ber a ni. 

Mi ṭhenkhat chuan kohhran leh community hruaitute thu zawmin kum tin chhiatni fee fel takin kan pe a, a lâwm hle a ni. Chutih rualin ngaihsak loh hrim hrim avâng leh a nachang hriat loh avânga pe lo kan lo awm leh zeuh ṭhîn a, hei hi thil pawi tak a ni. Mi ṭhenkhat chuan, “Chhiatni fee kan pêk chuan a tâwk a ni mai,” an ti a, ngaih ṭha takin an awm a. Khawiah emaw hna thawkin an Khuangchera bo vang vang a, biak inah pawh kumpui lingletin vawi khat mah an rawn lang leh tawh ngai lo va. Kohhran leh community hmasawna tûr lam rêng rêng an ngaihtuah lo. Hêng mite hian kohhran leh community hlutna an hre tak tak lo niin a lang a. Kohhran leh community chu an harsatna sukiangtu leh chhiat an lo tawh pawha an ruang hlawmtu tûr atân chauh an bel ni berin a lang. 

Malaysia rama kan thalaite zîngah hian zu hmun hlimna chena kohhran leh community belhna chang hre lo, a hlutna leh pawimawhna pawh hre lo mi rawkrai lo leh chawbe lo fê fê kan la tam hle a, a pawi takzet a ni. Dik tak chuan Malaysia rama Zofate zîngah mahni hamṭhatna tûr chauh thlira kohhran leh community bel hi kan la tam hle a, kohhran leh community kan thlirna tarmit hi thlâk danglam a hun ta hle niin a lang. Member fee leh chhiatni fee kan pe hi a tâwk mai lo. Keimahni ngei hi kohhran leh community tihmasâwntu nih tum ila, hei kan zinkawnga kan cham chhûng rei lo têah hian mi dang tâna malsâwmna nih i tum hrâm ang u.

Incheina: 

Malaysia rama kan ṭhalaite nungchang leh khawsak dân hi a tlângpui chuan a mawiin a zahawm viau mai a. Biak in leh puipun nikhuaa kan inchei dânte pawh hi a zahawmin a puithu ka ti khawp mai. Incheina hi kan nuna thil pawimawh tak mai a ni a, kan inchei dân hi kan nungchang leh mizia pholangtu a nih tlat avângin kan uluk a, kan ngaih pawimawh a ṭûl hle a ni. Kâwl thufing chuan, “Mihring hlutna leh mawina chu an thuamhnaw hakah a lang a, kho mawina chu a tah dânah,” an ti a, a pawm nahawm khawp mai. 

Kan inchei dân hian kan mizia leh kan rilru puthmang a lantir avângin kan inchei dân azirin miten eng ang mi nge kan nih tih an hre mai dâwn tihna a ni. Malaysia rama Zofate zîngah pawh a hlei a hluaka inchei pahnih khat an lo awm a ni thei e. Mahse, kei chuan chûng mite chu ka dem ber lo. Pawi ka tih ber chu nu leh pa ṭhenkhat eng mah pawisak leh enghelh nei lêm lova thuamhnaw ṭhing lutuk, kan to rawt ni âwm tak nêna shopping center leh khawlaia kal mai kan chîng te, lu thur bum leh kekawrbul ṭhing zet nêna thingpui dawr leh restaurant-a ṭhut mai kan chîng te hi sim vang vang a ṭha hle in ka hria. 

Hêngte ka sawi avâng hian thuamhnaw man to leh changkang hlir kan inbel tûr ka tihna a ni lo. Mahse, kan awmna hmun leh kan hna azira kan inchei thiam a pawimawh. Kan inchei dân leh thuamhnaw hak azirin miten min zahin min ngainêp thei a; chu vâng chuan incheina hi tûn ai hian I uluk lehzual ang u.