'
Motto: "I thu chhiarin a siam che"

Monday, July 8, 2019

Napoleon Bonaparte-a chanchin

By: Joseph Saia (Australia)

Khawvêl general ropui leh huaisen an sawi zînga sulhnu ngah leh sawi hlawh ber chu France general huaisen Napoleon-a hi a ni âwm e. ‘A ke vei lam a perin Europe khawmualpui a nghawr nghîng thei a, a ding lam a per erawh chaun khawvêl pum a nghawr nghîng a ni’ tia an sawi Napoleon Bonarparte-a hi pa huaisen tâwpthang leh râl rêl thiam hmingthang a ni a. A hun laiin Europe ram tam tak a hneh a; Austria leh a sa ngâwi zâwnpui ram tam tak a hneh bawk a. Ottoman lalram chhûnga Aigupta chu hneh lâkin Palestine ram thlengin a lalram a zauh hman a, a hmaah chuan lal ropui thiltithei leh sawrkâr lian tak takte pawh an hnûngtawlh duai duai mai a ni. 

Pa fing leh fel, rem hre tak, mahni inthunun thei, a awmna hmun azira nun dân leh awm dân thiam tak mi a nih avângin kum sawm leh pariat chhûng zet French mipuite chungah lal a hrawt a. Chumi chhûng chuan Europe lal tam tak a ke bulah kûnin a rawng an bâwl a, an ramri te pawh a duh duh danin a kham kualsak vêl mai mai a ni. Amah hi pa tê tak tê, feet 5 leh inche 4 leka sâng, cher leh sa pan lam deuh a ni a, a pa têt avângin ‘Little Corporal’ tiin hming lem an phuahsak hial a ni.  


France leh Europe ram hrang hrangah vawi 60 râl a bei a, chutah chuan vawi 7 chiah a tlâwm a ni. Amah anga General huaisen leh mi hratkhawkhêng hi khawvêlah an la awm ngai lo va, a râl rêl dân leh a sipaite a kaihhruai dân (tactic and strategy)-te pawh vawiin thlenga khawvêl military sikul ṭha ber berte zirlai a la ni reng a ni. A hun laia Rom sipai Alexander-a kha General huaisen tâwpthang tia hriat hlawh tak a ni a; mahse, khawvêl indona chanchin chhui mite chuan Napoleon Bonarparte hi khawvêl sipai general ropuite zînga ropui ber ‘The Greatest General of All Times’ tiin hming an vuah a, khawvêl chanchin an ziahna lehkha phêkah pawh ‘Khawvêla general ropui ber’ tiin Napoleon-a hming chu a chuang kumkhua tawh dâwn a ni.  

Kum 1804 aṭanga 1815 thleng khân French lalram awptu Lal ropui (Emperor of the French) a ni a. Hemi chhûng hian sawrkâr kalphung leh rorêlna te tidanglamin ram inkaihhruaina dân leh hrâi tam tak a zam bawk a. Hetih hun laia ram neitu Feudal lords (Jagirdars)-ten a pung tam tak nghiata leilet an hawhtîr ṭhîn Feudalism chu ṭhiatin ram dinhmun nasa takin a châwi kang a. Sakhaw thilah pawh zalênna kawng zau tak a hawng bawk a, Napoleonic Code hmanga mipui rorêlna a kalpui dânte pawh Europe ram dangte entawn ber a lo ni ta hial a ni. 

French Revolution hun lai khân French sipai laipui pu pâwl (Artillery)-a an hotu ber (commander) a ni a. Chutih lai chuan Napoleon-a chu kum 24 emaw chauh a la ni a. Taulon indonaah British lawng sipaite chu hnehin an indo lawng zawng zawng a phindarh vek a, Bristish lawng sipaiho a um chhuah hnu chuan Taulon khawpui chu France kutah a lo awm leh ta a. Chuta ṭang chuan Napoloen hming chu a lâr ta hle mai a. Paris khawpuia Lal sipai Royalist-ho chu hneh takin a tukdawl fai vek a, chumi avâng chuan Brigadier General-ah a nihna kaisantîr a ni a. Chumi hnu phei chuan a hmingthanna leh a thiltihtheihna a nasa lehzual a, Italy rama France sipai laipu pu pâwl enkawl tûra mawhphurhna pêk a lo ni ta hial a ni. 

Kum 1796-1797 khân Italy hmâr lama Austrian sipaite a han rûn a, kum khat lek chhungin a tuktlâwm fai vek a. Chumi hnu chuan Aigupta a han rûn leh a, awlsam takin a hneh leh ta mai a. Paris khawpuia a kîr leh hnu chuan French sawrkâr dinglai Directory chu hneh lâkin kum 1799 khân Consulate sawrkâr a din a, amah chu First Consul-ah a indah bawk a, a ropuina leh thiltihtheihna chu French mipuite hmaah thiam takin a pho lang ṭan ta a ni. 

Kum 1804-ah chuan amah leh amah chu French Emperor-ah a inchhal ta a. Mi tumruh, mi huaisen leh indo thiam zet a nih avângin Europe ram hrang hranga indonaah hnehtu a ni zêl a. Kum 1805-ah Bristish sa ngâwi zâwnpui Austria, Prussia, Russia leh Portugal ramte pawh a tudawl fai vek a, Europe ram zâtve dâwn lai chu French thuhnuaiah an kun hman der tawh a ni. 

Kum 1812-ah Russia bawk chu a han rûn leh a; mahse, hmêlma lamin ruang chaicheh thlâka theihtâwp chhuaha an lo beih let avângin a beisei leh tum ang ngawt chuan thil a awm ta lo. Kum 1813-ah ṭangrual sipaite (Austria, Prussia, Russia, United Kingdom, Portugal, Sweden, Spain) chuan Leipzig indonaah ru sum thlâkin an beih rawn ta a. Chutah zet chuan Napoleon-a chu a tlâwm zâwkah a ṭang ve ta a, a sipaite nên Italy thliarkâr Elba-ah an tlânchhe ta a ni. 

      Kum 1815-ah Elba aṭangin Paris-ah a kîr a, hun rei lo tê chhûng a lalṭhungthleng a han luah leh a; mahse, British General Duke Willington-a leh a hote chuan Belgium ram Waterloo hmunah uitang hawlh beh angin an nawr bet ta a, kum 1815, June 18 khân Napoleon-a chu British-ho lakah chaurau êk thaiin a tlâwm ta a. A tlâwm hnu chuan South Atlantic tuipui kama thliarkâr khawhar tak Saint Helena-a tân in chêp leh hreawm takah tântîr a ni zui ta a ni. Chutah chuan kum ruk chhûng a hun a hmang a, chumi chhûng chuan lehkhabu ṭhahnem tak a ziak a, chumi hnu chuan khawvêl general hmingthang bera chhalngam Napoleon Bornaparte-a chu kum 1821 khân kum 51 mi niin a thi ta a ni. 

Print this post

No comments:

Post a Comment

I ngaih dân han thawh ve rawh le....