'
Motto: "I thu chhiarin a siam che"

Monday, May 11, 2020

SÂNG TAKAH THLÂWKIN LÊNG RAWH (Soaring High)

By: Mafaa Hauhnar

Thla kalta February-ah khân Mizoram Synod Book-room-ah lehkhabu Rs. 7,000 man lai ka order a. Book-room manager Pu Lalniliana, pa fel leh tlâwmngai zet chuan post aṭangin min rawn thawn nghâl var a, a chungah ka lâwm hle a ni. 

Ka lehkhabu lei zawng zawng chu sawi vek tawh lo mai ila. Ka lehkhabu lei zînga ka chhiar hmasak ber chu kum 2018-a Mizo Academy of Letters (MAL)-in Book of the Year atâna a thlan tâk, Mafaa-a ((H. Lalrinfela) lehkhabu 'Hringnun Hrualhrui' tih kha a ni a. A thuziak a ṭhain chhiar pawh a nuam hle a. Kâr lova ka chhiar zo ta mai a, a khamawm lo khawp mai. 

Amah Mafaa ka uizia leh thuziak lama a sulhnu ropuizia chu sawi tawh lo mai ila. A lehkhabu hnuhnung ber 'Hringnun Hrualhruai' aṭanga zirtirna leh fuihna ṭha tak min hnutchhia 'Sâng tak thlâwkin lêng rawh' tih  article hi ka rawn thur chhuak a, a lehkhabu nei ve lo te pawhin chhiar ve se tih ka duhsak êm avângin he ka blog-ah hian ka rawn pho chhuak ta hrâm a ni.  


Sâng taka thlâwk tate hi hniam tak lo hrût tawhte an ni châwk a. Mi ropui kan tihte bul ṭanna hi a lo ropui nghâl ngawt bîk awzawng lo mai. Amaherawhchu, chu’ng mite chuan an kawng zawha khuarkhurum leh khawkrawk awm avânga lunghnual a, kir leh mai lovin, tumruhna leh teirei peihna hmangin harsatna an hnuaichhiah a, an nun kawng bawhbuaitu chhûm dum chu vai kiangin, luhlul takin an tuma lum chu an bei lui fan fan a, an harsatna kawlpui an khêng thlawn a, chuvâng chuan sâng takah thla zârin an thlawk thei ta a ni.


Chu’ng mite tan chuan hlawhtlinna zupui chu a thlum bîk ṭhin. Mitdel, bengngawng, ṭawng thei lo, Helen Keller pawhin, “Kawr ruam thim tak paltlâng ngai lo sela chu tlâng chhîpa kan han chuan chhuah ve chhûng hun hi heti tak hian a duhawm lo vang,” a lo tih chiah kha. Amah vêk hi a ni, “Ka harsatna (piansualna) avâng hian Pathian hnênah lâwmthu ka sawi e. He’ng hmang hian keimah, ka kutchhuak leh ka Pathian ka hmuhchhuah phah si a,” titu kha. Kan nun kalchawi hrang hranga kan ke pên tisukuktu harsatna paltlâng tûr leh kan famkim lohna te hi awm ta lo se, kan lei lâwmna zawng zawng pawh hi puarpâwleng mai a ni ang. Khawvar eng mawi duhawmna tak tak vârpawh tûr chuan zan thim pik paltlâng a ngai si a.

Abraham Lincoln aia mi hlawhchham hnem hi an tam kher lo vang; mahse, hlawhchhamna hi a intuktlâwmtîrin, a intukdawltîr duh lo va, ani aia khawvêl hruaitu ropui hi an tam bîk kher lo vang. A beidawn duh lohna chuan thing in aṭangin White House-ah a thlen a ni.
Hemi avâng vêk hian Baichi khaw fahrah, rethei leh baihvai, “Zâwt vêl ila kei ang rairah awm ve maw?” ti hialtu Hrawva pawh, Zofate zînga BA pass hmasa ber leh Aizawl lal dinhmun luah thei a ni tlat mai.

Mi ropui chuan an tum ram an panna kawnga anmahni dâltu lungpui chu an invawrh kânna rahchhanah an hmang hleuh ṭhîn. Harsatna, vânduaina leh hlawhchhamna te’n nawr tawm tum ṭhîn mah se, ropui takin an lo er chhuak leh ṭhîn.

Troy tih film-a tirhkah naupang leh Achilles-a inbiakna kha ka rilru-ah a awm fo mai. Naupang khân, Achilles-a hnênah khân, “I beih tûr Thesselonian-pa hi… ka mi hmuh tawhah chuan a la palian ber. Kei chu ni ila ka sual lo vang maw le,” a han ti a. Achilles chuan, “Chuvang chuan alawm tuma’n i hming an hriat reng dâwn loh,” ti a a chhânna kha a thûk ka ti. 

Tenzîng leh Hillary te, David Zohmangaiha leh Lalrintluangi te khân khawvêla tlâng chhîp sâng ber Mount Everest han chuang chhuak tûra an lâwnnaah khân harsatna tam tak an tâwk a. Duh sela chuan kir lehna remchang pawh an hmu ngei ang. A lai laklawhah khân an tum chu ṭhulhin haw leh ta se, tumahin kan dem lo ang a, amahni pawh tu khaw kha-in kan hre zui hek lo vang. Mahse, chhel leh pachang takin an bei hram hram a, khawvêla tlâng sâng ber chu an chungtlâk a, khawvêl leh Zoram khawvêlah hming hlun an chher ta mai a ni.

Chhiarkawp a thiam loh avângin matric vawi hnih ngawt a fail tawh a. Tlângvalhovin nula rimnaah, “Ani te chuan hla a phuah a phuah mai loh nakah, matric pawh pass thei hlei lo,” ti a an lo deuhsawh a, an lo diriam avângin a rilru a siam sauh sauh va. Kum 10 kal ta chhûnga matric exama chhiarkawp zawhna zawng zawng chu, a chhanna nên, a “by heart”, a vawng ta vek mai a. Matric a pass ve ta hram a. Chumi hnuah chuan chhiarkawp tel lohna subject la-in a han bei ta tak tak a, India rama civil service exam sâng berah, IAS ai pawha a hun laia an dah san Indian Foreign Service (IFS)-ah a inziak tling a; Manipur state aṭanga IFS tling hmasa ber a ni. Hemi exam-a History subject bîkah phei chuan record a siam hial a ni âwm e. India palaiah ṭangin hna sâng tak tak a chelh a. Zofate zîngah lehkhaziaktu thiam leh thawhhlâwk ber pâwl a ni ta nghe nghe a. A hming chu L. Keivom a ni.

Winston Churchill kha a naupan lai chuan, “Mi ropui tak chu a la ni ngei ang,” tih theihna tûr chi hi amahah hmuh tûr a awm lo, beiseina eng de sêt sêt pawh a lantîr lo. An exam-naah te pawh a mawngphahah a awm chho ngar ngar a, chu achhapah a dang a âwk nasa mai lehnghâl. An zirtîrtu pakhat phei chuan, “Politics lama a pa hnung zui chi ziazang a ni lo,” a lo ti nghe nghe. Mahse, harsatna phuar vêl karah chuan lo dingchangin, khawvêl ram hruaitu ropui ber pâwl, thuziah thiam avânga Nobel Laureate, thusawi thiam hmingthanga hrilhfak kai a ni ta mai a ni.

Khawvêl Indopui 1na avângin an sikul khâr a ni a, pâwl 8 thleng chauh lehkha a zir a. Airforce-ah air craftman-in a lût a. A hun laia natna ṭihbaiawm ber pâwl TB natnain a tlâkbuak avângin a nâkruh pakua lai paihsak a ni. Sipai aṭanga chawlhtîr a nih hnuah, hlawhtling takin huan a siam a. A hriselna tlâkhniam zêl avângin hna rum a thawk thei ta lo va. Thu leh hla lam luhchilhin, ziakin ei a zawng ta a. Kar lovah Mizo Shakepeare tih hiala koh fiam a ni a. Ani tluka Zoṭawng leh Sapṭawng thiam hi an awm lo vang a, an tih hat hat reng a la ni. A hming chu JF Laldailova a ni. “Ka thil tih apiang âtchilh khawpa ka tih ṭhin avângin ka hlawhtling ṭhin,” tiin a hlawhtlinna thu a sawi.

Thawnthu ziah thiam hmingthang, Sidney Sheldon-a ṭobul hi a ropui tehchiam lo. Pâwl thum pawh pass lo nu leh pa kara pianga seilian ve mai a ni a, “Ka pa chuan a dam chhûng khân lehkhabu pakhat pawh a chhiar chhuak lo va, kan chhûngkuaa high school pass awm chhun ka ni,” a ti. Kum 17 mi a nihin screenwriter (film-a chan chi thawnthu ziaktu) nih tumin Los Angeles a pan a, studio lian zawng zawng deuh thaw-ah chuan a hnawng fai vek a. Mahse chuta beidawng mai lo chuan a remchan angin, script reader hna aṭangin bul a ṭan chho va, vawiinah chuan chawimawina hrang hrang: Oscar, Tony, leh Edgar Allan Poe Award te a dawng ta hial a. TV scripts 200 chuang ziakin, film puitling 25, Broadway lemchan thawnthu 6 leh novel 15 ( copy maktaduai 300 chuang an hralh) khawvêla thawnthu ziaktu zînga kutchhuak ngah ber pâwl a ni a (A thawnthu ziah lar zual deuhte chu: A Stranger in the Mirror, Bloodline, Rage of Angels, Master of the Game, If Tomorrow Comes, Windmills of the Gods, The Sands of Time, Memories of Midnight, The Doomsday Conspiracy, The Stars Shine Down, Nothing Lasts Forever, Morning, Noon & Night, The Best Laid Plans and Tell Me Your Dreams, The Sky is Falling) The Guinness Book of Records-in a sawi dan phei chuan, khawvêla ṭawng danga thawnthu lehlin hlawh ber a ni a, (Mizo ṭawnga an lehlin anga a ruka an lo lehte chhiar tel lo pawhin) khawvêl ram 180 vêla ṭawng 51 zeta lehlin a ni tawh zu nia. A chanchin a ziahna “The Other Side of Me” kha chhiar ve teh u.
.
Kum 1889 San Francisco Examiner chanchinbu chuan Rudyard Kipling-a thuziah chu, “A pawi ngawt mai Pu Kipling, Sapṭawng thu chheh dan i thiam hlawl lo a ni,” tiin an hnawlsak a. Kum 1907-ah Nobel Prize for Literature dawngin, tun thenga English writer ropui ber zînga mi a ni ang tih rin ngaihna reng an hre lo.

Kum 1902 khân Atlantic Monthly chanchinbua an poetry editor chuan, “Kan chanchinbu-ah hian i hla ang chi tan hi chuan hmun a awm lo,” tiin hla phuahtu kum 28-a upa, Robert Browning chu a lo hnar fithla a. Rei lo tê-ah, Tennyson-a nêna a hun laia poet ropui bera an chhâl zui tûr a ni tih chu hria sela zawng khati ang tak khân an nalam an chhawn lo tûr.

Russian ziakmi ropui bera an ngaih hial ṭhin, khawvêl lehkhabu ropui zînga an lam hmaih ngai loh War and Peace ziaktu Leo Tolstoy, khân college zir tluanchhuak thei lovin a chawlhsan a, a zirna hmunah pawh “lehkha zir thei lo leh zir peih lo” ang a sawi a ni.

Joseph Conrad, novel hmingthang tak “Lord Jim” tih ziaktu hi Polish hnam a ni a, kum 20 a tlin pawhin Sapṭawng kawi khat mah a la thiam lo va, rei lo têa Sapṭawnga thawnthu ngaihnawm leh belhchian dâwl ber ber ziaktu a nih mai rin a harsa khawp ang. Kum 22 mi a nihin leiba a ngah luat avângin mahni intihhlum tumin silaiin a inkap a, a vânneih asiamin a silaimu chuan a nunna atana pawi thei tûr engmah a khawih lo hlauh va, kha thil thleng kha a thawnthu tingaihnawmtu tak pakhat a ni zui ta a ni.

Pearl S. Buck-i thawnthu ziah, The Good Earth tih chu chhuahsaktu tûr a zawnna lamah ṭum 14 zet an lo hnar a. Beidawng duh lovin a tihchhuah dan kawng a dap zui ngat ngat a. Chhuahsaktu a han hmuh zet chuan a chhuah kum la la-in bu 1,800,000 an hralh hman a, ṭawng chi hrang hrang 30 chuanga lehlin a nih bâkah, a film te pawh siam zui nghâl a ni a. A kum leh 1932-ah America rama thu leh hla lama chawimawina sâng ber Pulitzer Prize for fiction a dawn zui phah tak bâkah, kum 1938 khân Nobel Prize for Literature hial a dawng ta a ni.

U.S. novelist lar tak, Exodus leh thawnthu dang ngaihnawm tak tak bâkah, film hlawhtling tak ‘Gunfight at the O.K. Corral’ ziaktu Leon Uris khân high school English hi vawi thum ngawt a fail.

American novelist Louisa May Alcott kha a chhûngte chuan puanṭhui emaw, mite awmpui emawa ṭang tûra an fuih phur sauh sauh ṭhin a ni a. Alcott-i’n ama nun kawng sial a tum dan nên chuan a inpersan nasa mai. Civil War-a nurse hna te a thawh kual lâwp lâwp hnu-ah, kum 15 mi lek a nih aṭanga a lo tuipui tawh thuziak lamah chuan a inhmang zui ta a. Kum 1868 Little women tih bu a chhuah chuan khawvêl pumpui hriatah a vawrh kâng ta lâwp mai a, he lehkhabu zârah hian an chhûngkaw leiba pawh a tlâk thei ta a ni.

American-hovina thawnthu sawi thiam an ngainat ber ni a an sawi, ani tluka cowboy hunlai boruak phawrhchhuak awihawm thiam an awm lo ve an tih fo ṭhin, Cowboy thawnthu za chuang fe ziaktu, Louis L'Amour kha zirna in pangngaia zir sâng lo va mahnia inzir fing leh inhai veng chho, inhlawhfaa eizawng chunga kum khata lehkhabu 120 chuang chhiar pap pap ṭhin a ni a. Tukhaw hriat a nih hmain a lehkhabu chuahsaktu tûr a zawng a. Lehkhabu chhuahtu mi 350 zet chuan lo hnial fithlain, an chhuahsak duh lo va. Louis L'Amour-a beidawn duh lohna azârah tunah hian Cowboy thawnthu ziaktu hminghang ber pâwl niin a lehkhabu pawh maktaduai 200 chuang chhut a ni tawh nghe nghe. A thawnthu ziah film-a an siam pawh 30 chuang zet a tling tawh. An ram history-a innghat thu, a ram leh hnam tana chhenfakawm, bengvârthlâk leh ngaihnawm tak tak a ziah avâng hian an America rorelkhawl chuan rangkachak tangkapui an pe. Ani hi American novelist zînga heti ang chawimawina dawng hmasa bertu hi a ni.

Alex Haley, thuziak lama a inhman tîrhin, kum 4 chhûng chu chawlh kar tin a thuziak an chhuahsak theih loh thu pakhat tal a dawng ziah a. Kum 9 zet mai a lehkhabu a buaipui hnu pawha a puitlin theih loh avâng chuan a lunghnual chho ṭan a, mahni intihhlum mai tûrin a inkhâp thlu ta a. Bungraw phur lawnga Pacific Tuifinriat laili an kal lai chuan zuan thlâk tuma a intintuah mek laiin, an thlahtu mual liam tawh zawng zawngte chuan, “I hna hmachawp hi i puitlin thei tih kan hria a, i puitlin hram dâwn lo’m ni? Chung lam aṭangin beiseina nên kan lo thlir che a, min tihrilhhai lo hram ang che, nangmahah kan innghat a nia,” an ti ri a hria a, a tuang a tichhah thar leh ta a. Chumi chawlhkar la la chuan a lehkhabu chai lai “Roots: the Saga of an American Family” tih pawh chu a khawr pum zui ve ta a. Chu lehkhabu avâng chuan kum 1977 khân Pulitzer prize a dawng zui nghâl zat a ni. 

Novelist Carson McCullers chu kum 30 a tlin hmain tum thum ngawt mai phungzawlin a tlu a, zeng leh kuttual leichham titiha a awm bâkah, a taksa na chuan a tihrehawm em em mai a. Chutia hrehawm nasa tak a tawrh lai chuan a pasal chu amah leh amah a lo intihlum lehzêl a. A dinhmunah hian dingin, chuti ang harsatna chu hmachawn ve ta ila, tam tak chu kan tlâwm ngeiin a rinawm. Ani chuan a rilru a siam phah sauh va, nitin lehkha phek khat tal ziah ziah a tum ta zâwk a. Chu a tumruhna zârah chuan khawvêlin The Heart is a Lonely Hunter leh lehkhabu dang rotling tak tak a neih phah ta a ni.

A naupan laiin a hmelchhe si, a inchei ṭhing thei bawk si a, a sikul kalpuite chuan an chhaih nawmnah nasa thei hle. A retheihna laka bîkbo nan chuan lehkhabu a chhiar ngat ngat ṭhin. Kum 18 a nihin leirawhchan remin ei a zawng a. Kâr lovah England fahrin zînga lemchan thawnthu ziah thiam ber pâwl niin, Ben Jonson chuan England ram pum a fan chhuak a. Queen Elizabeth leh King James te’n chawimawina ropui tak an hlan hial a ni.

Thuhrilhtu pachhe tak fapa ngurchuai tak a ni a. An khaw sikula “Thluakthâwla” anga an ngaih a ni. College aṭanga degree a hmuh ve tâk mial pawhin a tâwp berna a ni a. Pathian rawngbawl tûra a inpêk ve paw’n hnâwl a ni a. Dan lam zir a tum paw’n, chuti bawk. Damdawi ina puitu hna beisei a a exam pawhin, mi suit hawh chawpin a inthuam a. A tling lo leh bawk a. A suit hawh chu a dahkham a. Chan chhe takin, a thil tih apianga hlawhchhamin a awm a. A tâwpa tâwpah chuan a thil tih châk ber mai pakhat, thu ziah lamah chuan a inhmang ta a. Oliver Goldsmith chu khawvêla ziakmi langsar ber ber zînga hmaih rual a ni tawh lo vang.

A kut a ran ang bawka a dang pawh nâl, boxing lama deh loh sakei huai, “The Black Superman” an tih hial, Muhammad Ali kha ropuina êng hnuaia hnehna hlado chhama a lâm hmaa hahthikûla kawng thui leh harsa lo tlân ṭauh ṭauh tawh a ni. Boxing ring chhûnga a che vêl chu phêngphehlep lêng vêl ang maia khawih fuh har, khuai ang maia a zûk erawh chu tak leh tùr ngan lawi siina a sawi hi i vawng reng ang u, “[Boxing] Ring chhûngah a ni emaw, ring pâwnah a ni emaw, tlûk hi a pawi rêng rêng lo. Pawi ber zawk erawh chu thawh leh tawh loh hi a ni.”

I theihna leh i thiamna lam i la thlang fuh lo a ni thei, hnualin, zam rêng rêng suh. I thla a tliak tawh em ni? Ṭhem dawh la, tuam dam la, tha thar nên thla han zâr leh teh le. Harsatna, vânduaina leh hlawhchhamna chhumpuiin i thla chu a tizawp em ni? Hem ṭang ṭha leh la, sâng takah thlâwkin lêng rawh le!

Print this post

No comments:

Post a Comment

I ngaih dân han thawh ve rawh le....