'
Motto: "I thu chhiarin a siam che"

Saturday, April 24, 2021

ZOFATE NUNPHUNG LEH KRISTIANNA

By: Pu Zawna @ John Mizo

Adelaide, Australia

Zohnahthlâk kan han tih hian Chhinlung aṭanga chhuak Zo hnam zawng zawng kha a huam a, Zorama pêm thla tate leh Burma rama inham tâng tate zawng zawng kha a huam vek a ni. Chu Zohnahthlâk chhûngah chuan hnam chi hrang hrang leh ṭawng chi hrang hrang eng emaw zah a awm a, zia leh ṭawng hrang mahse ‘Zofa’ tih hi kan inpumkhatna ṭawngkamah hmangin kan inunau êm êm a, chhim leh hmâr chhak leh thlangah insem darh mah ila he thumal hmang hian kan inphuar khâwm tlat a ni. 

Khatia Chhinlung aṭanga kan pi pute an chhuah khân ṭhenkhat chu thlangtla zêlin ‘Mizoram’ kan tihah hian khua an sât ta a, a ṭhente chu Burma ram hmun hrang hrangah inham tângin an inzâr pharh ta a. Mahse, Mizoram aṭangin Kristianna meipui chuan a chhem chhuak vek a ni.

Khatia Zoram lama thlang an tlâk hnu khân ṭhenkhat chu Burma ramah lêt lehin kan sakhua Kristianna chu an han thehdarh ve ta a ni. Chumi hunlai chu kum 1916-1920 bawr chho kha a ni. Hei hi Burma rama kan Zofate Kristianna hmelhriat ṭan dân chu a ni a; amaherawhchu, hetih hunlai hian a nawlpui chuan kan la pawm fumfe lo a ni. Chumi hnu pawh chuan Mizoram Vai len leh buai avângin tam tak Burma ramah pêm chho lehin Zo khua tam tak an din a ni. Chûng pêm tate leh tûna Zorama awm mêkte hi kan zavaiin ‘Zohnahthlâk’ vek kan ni.

Zohnahthlâkte hi kan pi leh pute hunlai chuan ramhuai be ṭhin; thingbul, lungbul chu Pathiana ngaiin kan be ṭhîn tiin zirlaiah te kan zir ṭhîn. Amamherawhchu, khang thingbul leh lungbulte kha Pathiana ngaih vang pawh nilovin ramhuaia ngaia hlauh tlawnin chibai bûkin kan inhlân ṭhîn zâwk a lo ni. Ni e, Kristianna hmanga Pathian nung a awm tih kan fiah hma khân siamtu chu a awm ngei tih chu kan lo ring lawk a; mahse, tu chu nge Lei leh Van siamtu tih hreloin min tina thei leh hrehawmna min siamtua kan ngaih ramhuai chu kan lo hlauh tlawn mai zâwk a lo ni!!

Heta ṭang hian Pathian nung chu kan lo zawng a; amaherawhchu, kan thiamna ten a lo la phak loh avângin kan hmuh theih phak chin kan lo hmehbel hlauh vêl mai mai ṭhîn a lo ni.

Tichuan, Vân Pathian chuan kan zawng a ni tih a hria a ni ngei ang. Khawthlang thli hmangin Kristianna chu Zohnahthlâkte chhem dam tûrin kum 1894, January ni 11 ah Arthington Mission hnuaia thawk Rev. F.W Savidge B.A., Ph.D leh Rev. J.H Lorrain, Mizovin Sâp Upa leh Pu Buanga kan tih te chuan Sairang an lo thleng ta. (Rev. Liangkhaia chuan January ni 11 ah hian Aizawl an lo thleng tiin a sawi ve bawk)

He missionary pahnih hi Mizoten Chanchinṭha kan dawnna hmasa berah leh kohhran din chhuaktuah kan pawm ber a. An ni pahnih hian Pathian thu mai piah lamah ziak leh chhiar te min zirtîrin hawrawp te min siamsak a, Mizote tân thil ṭha tinreng min tihsak a ni.

A tirah chuan kan hlauh ngai bawk ramhuai avâng khân kan sak angreng tlâng a; amaherawhchu, engkim chunga thunei, ramhuai pawh hnehtu nia kan hriat aṭang chuan kan hlauhna chu paihin huaisenna nên Zohnahthlâk ten Kristianna chu kan lo thlâwpin kan lo vuan ṭan ta a. Tichuan, khawthlang lam aṭanga inṭanin Chanchinṭha meipui chuan min chhoh hliau ta huau huau a, vahchap ro ṭha ang maiin Zohnahthlâkte chu min lo kang faiin Krista thisena ngaihdam kan nihna chu kan lo hre ve ta a, kan nunhlui ramhuai bawlhlo leh a rawngbâwlna chu hnâwlin  Kalvari lam kan lo hawi ve ta!

Tichuan, chu Kristianna chu Lersia se chi ṭha ang maia inthlah pung zelin nau ṭhanṭha an sawi ang maiin a ṭhang duang roh a, hlimna leh thlamuanna kan neih ngai rêng rêng loh chu neiin kâr loah Zohnahthlâk zawng zawng deuhthaw chu hrui khat vuanin Kristaah siamtharin kan lo awm ta. Hun a kal zêl a. Lei leh Van siamtu kan rinna chu a nghet tual tualin Krista chu kan sahuai thingvawn a, sakhuana dang rêng rêng laka uire hi sawi tûr zu han awm meuh lova!

Tichuan, chawlhkâr khata nikhat chu Siamtu tâna hlânin fak leh chawimawina hun kan lo hmang chho ta a ni. Chumi piah lamah chuan Bible leh Pathian hlate kan lo neih ve theih nân kan Alphabet-te siam thar a lo ni a, ṭawng leh thu leh hla lamah pawh hmasawnna ropui tak Krista avângin kan lo nei ta.

Chutih rual erawh chuan kan khawtlâng nunah nghawng pawimawh leh liantham zet zet mai kan sakhuanna thar chuan neiin kan tih ṭhînte tih a lo rem lo ta nual a. Tûn hma aṭang tawhin chham hla leh bawlhlo eng eng emaw intodelh tak kan ni ṭhîn a, zai hi kan pipute aṭang tawh khân kan nunah hian a lo bet tlat a ni. Chuvâng chuan hla chham thiam, phuah thiam, zai thiamte hian kan pipute nunah hmun pawimawh an chang tlat a ni. Amaherawhchu, Siamthar kan nih hma kan hla chham mi te kha erawh kan sakhuana tharah chhawm luh kha a rem ta si lo va, veikhawr takin Kristianna chu kan han Kristian pui ta phawt a.

A dawt lehah chuan Zu hi a ni. Zu tello chuan kan pi pute nun kha a famkimlo a ni. Eng pawh hlimna lam a ni emaw, lâwmna a ni emaw lungngaih ni pawha an inhnemna, an in duhsakna ropui tak pakhat chu Zu kha a ni. Lal in tlangvâl a chawimawi theihna sâng ber pawh a nopuia Zu a intîr kha a ni. Chutiang khawp chuan kan chawimawina neihsan leh kan induhsakna pawh Zu a nih lai khân kan sakhaw thar khân rem a tih miau loh avângin kan kalsan a lo ṭûl ta a, kan Zonuna hmun pawimawh a lova kan awm theih loh kan hla chham mi leh zute chu Kristianna chuan khawngthlain khawngkhawbaiin kalvari lam chu kan pi pute khân an lo pan ve ṭawk ṭawk a ni!!

Kristian zirtîrnaa a laimu ber chu Vânram kai a nih tawh avângin tûnhma a kan nuna pawimawh êm êm Thangchhuah pawhin awmzia a nei tawh lo va, Pialral kai leh kalkawnga Paula pawhin ngaihven a hlawh tawh hek lo. Sa kah nikhua ah pawh aih a ngai tawh lo va, mahni ṭheuhin kan ramsa kah chu kan chang a, ṭhian ṭhenkhat duhsak zawng kan hleh a ni chauh tawh a ni. Chai hlim leh lam te chu khawvêl thil ang hiala kan ngaih tawh avângin chin chhunzawm a ni ta ngai lo va, sakhi zu takngial pawh siam a ni a ngai lo bawk a ni.

Tûnhmaa do nei ṭhîn khân do kan nei thiang tawh lo va, kan hmêlma hmangaih tûra min zirtîrtu kan sakhaw thar avâng chuan indo a thiang hek lo.

Tûnhma kan nuna pawimawh êm êm Lasi te, Khuavâng te, Khawhring te pawhin awmzia an nei ta lo va, ramsa enkawltu chungchânga kan ngaihdân danglam tak tak pawh her danglam a ni ta.

Amaherawhchu, Zonun kha Zai tello chuan kan nun a famkim lo va, khawiah pawh, eng inhmuhkhawmah pawh kan zai hi kan inkawm khâwm dân a ni. Khatia kan sakhuana a lo inthlâk takah khân kan hla tuipui ṭhîn ho khân Sakhua a hawiloh ṭhîn em avângin a hmun loah chuan hnualsuat a lo ngai ta a, khatia kan sakhuana avânga kan zalênna ṭhenkhat phuar a nih pawh khân zai ngaina nafam chuan kawng dang hmuchhuakin Kristian hla thar a lo piang leh zung zung mai a, chu chu kan lengkhâwm zai hi a ni. Khatia Alphabet-te kan han neih hnua Siamthara kan han awm khân Lengkhawm zai hla lo piangin chu'ng hlate hmang chuan kan Pathian nung kha kan chawimawiin, lusun mangan leh hlimni leh lawmni tûn thleng hian kan la inhnemin kan la inlâwmpui theih phah a ni. Kristianna hmanga kan ro neih hlut ber pawlte zînga mi chu kan hlate hi an ni!

Kan sakhuana chu kan la urhsun êm êm a, kan fir bawk a; kan hmasang rintirh dân leh hraite chu tûnah phei chuan nuihzatthlâk chauh pawh chang mahse kan lo firzia tilangtu a ni. Entîrnan: zu tem khat avânga dân pâwna indahte leh a dang tam tak kan sawi sêng lo.

Kan rintirh chuan ni e, kan sakhuana leh kan hnam nunphung ṭhenkhat chu kan Kristianna nên  in mil loa ngaiin kan hnualsuat a. Kristianna chu kan thlan zâwk avângin kan ze ṭhenkhat kan ngaihhlut leh duh êm êm te pawh kan thlauhthla ngam a ni. Rinna lamah enge dik a, enge dik lo kan la hriat fumfe loh avângin kan kût ropui ber Chapchar Kût te hial chu kan rinna kalha hriain kan han hnâwl lailawka; amaherawhchu, Zohnahthlâkte min tizotu ber kan Kût ropui ber tel lova kan khawharna chuan a him china Kût lawm rêl thluin kan Chapchar Kût pawh sengluh a lo ni leh ta a; mahse, zu tel lovin. Chutiang chuan kan hunpui hman dân leh lâwm dân tam tak hi Kristianna avângin kan her danglam a ni. 

Kan rinnaah kha chuan kan lo ti tak tak a, kan Kristianna kha kan lo hum rum rût mai a ni. Chuvângte pawh chu aniang kiam lam aia pun lam kan pan tak zel, hnungtawlh aia hmalam kan pan zâwk zia te hi!!! Kan hunpui leh châi ni-khuaa tel ngei ngei ṭhin Khuangte pawh hi a tîrah chuan Biakin chhunga lakluh phal ani lova, mahse hun a lo kal zela; kan hunpui ti hunpuitu tel lova sakhaw rawng han bawl kha a khingbaiin sual kailo han hnawl ngawt âtthlâk zia hre tharin khuang te pawh Biakin chhunga sengluh phal alo ni ta a. Hei tun thleng hian khuang nêna kan biak leh kan fak kan hlimpuizia leh kan kim zâwk ziate lantîr tu pah ani ang chu Kan fakna hi zai leh khuang lo chuan a tui thei tak tak lo. Chutiang chuan kan zai rua leh kan ngaihhlut thil tamtak Krista avânga kan kalsan chhiarsen loh, a ṭhen chhawm nun thar leh leh, a ṭhen hnâwl hlen tam tak a awm.

Kan Kristianna nêna inmil nia kan hriat chu kan chhawm nung a, kan tuahrem theih ngangloh tihdân phungte erawh a ral ta. Chumi awmzia chu kan hnam nun nia kan chhiar ṭhin kha Kristaah kan seng lût a, a duh loh zawng chu ka khawngthla a, kan duh dân ni lovin Krista duh dân kan zawm zâwk zia tilangtu a ni!

Tichuan, Chu Zorama Kristianna chuan khawchhak Burma lama kan unaute pawh a hliau chho ṭan a, kum 1916- 1920 ah chuan  Mizoram aṭanga pêm chhote leh lo awmsa (a hmun nghaktute) nên Kristianna mei alh chuan a hliau ṭan a; hetih hunlai hian tam lutuk chu an la ni lo. Kum 1935 Mizoram Harhna ropui tak chuan Chin Hills-a unaute a vei nasa ta êm êm a. Zoram aṭangin mi tam tak Pathian thu hrilin Hualngo tlâng dung an fang a. Mi tam tak Kristian-ah an in-pe a. Pathian thu bakah Pathian fakna hla te, lehkha ziah leh chhiarte an zirtîr nasa a, an hlawhtling hle nghe nghe a ni.

  Kum 1889-ah American Baptist Mission tirhin Arthur Carson-a te nupa chuan Halkha bialah rawngbawlin Kristianah mi tam tak an la lut a. Falam bial lenchung leh lenliam lamah erawh chuan a hming chauhin rawng an bawl a, mi tlem te chauh an nei hman a, ramthim tak a la ni. Mizoram harhnain a hrinchhuah Kristiana inpete chuan anmahni enkawlzui turin Zoram Synod an au a, Baptist field a nih avângin an inrawlh tha thei meuh lo. Manipur- Senvawn lama N.E.I.G an bel leh a, N.E.I.G huan H.K Bawichhuaka an rawn tîr a. Hmawngkawn khua chu hmunpuiah neiin rawng a bawl ta a ni. Kum 1938 khân Independent Churh of Burma (I.C.B) an din ta a.

Indopui II-na a lo chhuah tak avângin Senvawn lam nên an indawr ṭha thei ta lo va, Hualngo tlâng dung-Lenchung leh lenliam mi tam tak chu khawvêl mi, zu leh sa lamah an tla lût leh ta a, ramthim tak a ni leh ta a. Hênglai hun hian Bible Mizo ṭawng ziak te, Mizoram lam aṭangin Pathian thu hriltute an mamawh nasain Pathian thuah an rilṭâm êm êm ṭhîn tih thu Zoram lamah a thang nasa êm êm a, kohna ri a thang nasa êm êm a. Pu Robuanga, Ruantlang khua chuan Pathian kohna dawngin Falam bial lenchung leh lenliama unaute rilṭâm leh tuihâlte hnênah Pathian thu sawiin a fang vêl ṭhîn a. A theih ang angin Mizo Bible te, Pathian thu lam ziakna lehkhabute, Mizo ṭawng leh Mizo lehkha ziak zirna bute khawn khâwmin a han sem ṭhîn a ni. Hênglai huna chhul khat kual unaute chuti taka Mizo ṭawng ziak leh chhiar lamah te, Pathian thuah te leh khawsak dân lam thlenga rualbânlo lutuk leh hlamchhiaha an awm tih hriatna chuan Mizoram mipuite rilru a khawih nasa ta êm êm a ni.

Mizoram mipui chuan unaute chuti taka harsatna, manganna leh ziak leh chhiar (literature) lama rual bân lova zânthim hnuaia ṭhute chu kut kuangkuahin an uipui tuilian thlîr mai mai thei ta aw-zawng lo mai a. Kum 1946-ah Y.M.A (Hmana Y.L.A) te chuan Mizoram pum huapin Lunglei kawng leh Champhai kawngah "Chanchintha Bâwm" chu Aizawl Mission vêng aṭanga ṭannin khawtin an zawn ta a. Khaw tinin Bible, Hla bu, Sam bu, Mizo ṭawng zirlaibu, Zirtirhbu, Zirṭanbu, Chaicheh, Tu thlawh, Chem, Puan, Kawr, Bungrua leh thawmhnaw dang dang an lo pe zêl a. Thingrem tam tak khatin khaw tina nula, tlangvâl ten an inhlân chhawng zêl a. Zoram chu khawrihnim tlawngnuar vua ang tluk tlukin a phul hian a phul liam vut vut mai a ni. 

Chhim lam thlur leh hmar lam thlur te kha Champhaiah intawk khâwm ta a. Champhai intawh khâwm ni chu a tel ve leh a hmutute chauh lo chuan a ropuizia an sawi thei lo. Hemi ni hian Mizo Silai, tukuli, Awlan leh ulhbun silai a ri ulh ulh a, Pitar-Putar ṭap hawm hawma ṭawngṭai thâwm nên, Y.M.A nula-tlangvâl leh mipuiten khuangpui leh khuangte ri chawihmawi tak nên, "Chhak lamah a kal zêl ang, Halleluiah!" tiin flag puanzâr tam tak nên Pu Robuanga hovin Y.M.A te chuan Tiau lamah an awi liam tam mup mup a. He hun pawimawh leh theihnghilhtheih loh tûr khawpa Hualngo tlâng dunga thil thleng hian Hualngo tlâng dung chu a chawikang nasa ta êm êm a ni. Tiau ralah - Lenchung leh lenliam khaw tin fangin an sem ta zêl a. Chanchin Ṭha Bâwmin a thlenna chin chu a hriat hle. Harhna ropui tak a thleng a. Zai leh lam, ṭawngṭai leh tah a tâwp hlei thei lo.

Ṭawnghriatloh leh Khurhna an chang a. Mi tam takin Ramhuai hnêna inthawina paihin Kristianah an inpe zung zung a. Lenchung leh lenliamah chuan Pathian hnathawh a lang nasa êm êm a, ṭawng leh Mizo ṭawng lehkha ziah leh chhiar lamah chauh pawh ni lovin Kristianna lam chenin bul ṭhut leh bul ṭana nasa tak a din chhuahsak ta a ni. A bîk takin Lenchung khaw 12 - Seipui, Thlancing, Congthu, Lonsau, Khiangzang, Sum Dihai, Relsing, Lun khua, Lianduh, Khawsum, Airebual leh Ngalti khuate chuan anmahni hringtu Zoram Presbyterian Church chu ngainain 1956 February 6-ah Presbyterian Church an din ve ta a ni.

Chin Hills- Hualngo tlâng dunga Kristian mi 2813 laiin kum 1955 aṭangin Tahan Methodist Church - an zawn thla ve ta bawk a. Hêng aṭang hian Hualngo tlâng dung Methodist te chu, ziak leh chhiar zirna lam thlengin Rev. Zokima'n buatsaihsak a, Mizo lehkha chhiar leh ziakah hma an sawn ta êm êm a ni. Mizoram harhna leh Chanchin Ṭha Bâwm hian hna a thawh nasatna hi thangtharte tân theihnghilh mai chi a ni lo vang. (Ref: Hlimthla thlirlêtna by Capt. Lianhlira; Yangon, Myanmar) Hei hi Kristiannain Zofate min chim dân chhak leh thlang ami chu a ni.

Khawvêl ram hrang hranga kohhran tam tak an khâr tawh hnuah pawh keini chuan kan din belh zêl a, chu mai nilovin a Chanchin Ṭha hriltu hi kan population phu lovin kan sem chhuak hnem a ni. Zohnahthlâkte zîngah mai nilo khawvêl ram hrang hrangah insem darhin Chanchin Ṭha hril tham hial eng emaw zah kan inchher chhuak ve ta hial a, chu mai piah lamah khawvêl changkanna avânga Chanchin Ṭha rauhsan, Chanchin Ṭha min rawn khilaitute ram ngeiah, min chhanchhuaktute ram ngeia Chanchin Ṭha hril lêt thei tûr hian kan inchher chhuak fe tawh a ni. Hêngte hian Zohnahthlâk zînga Kristianna intuh nghehzia leh kan ṭhanzia min hmuhtîr a ni.

Kum za meuh kan Kristiannain min chenchilh meuh chuan khawvêl hriat khawpa damna ropui leh thilmakte chu hnam dang kutah ni lovin Zohnahthlâkte kutah ngei pêkin a lo awm chho va, Krista la hre vê lote hnêna Bible sem leh hnam hnuaihnung zâwkte chhawmdawla Chanchin Ṭha hrilh hre tûra hma lak chu kan tihmakmawhah Lalpan a nghat tih hriain mut mawh hnar mawhah kan lo nei ve ta a ni.

Hêng hmasâwnna tam tak kan chante hi chakna thar, huaisenna thar min petu atâna hmang zêlin kan infuih tawn sauh sauh zêl a, khawvêl hmasâwnna chim rala kan awm loh nân kan ṭang sauh sauh a ni tih tilangtute an ni.

Hnam tlêm leh chim ral tham lek ni mah ila, kan rin Krista avâng hian kan ralna tûr hun leh hmun tam tak pumpelhin ṭhang viau lo mah ila, khawvêl deng chhuak tham hial Zohnahthlâk kan lo tling khâwm ve ta. Thiamna leh sanna lamah  hian kan pianṭona avângin hnufualin lang mah ila, ram dangte hmanrua kan ṭawm phakna chinah chuan kan lo hniam awzawng lo mai a, thluak ṭha, ze nghet kan lo nei ve reng mai. Chutiang ang kan hmuhchhuah theihna chhan chu kan Chanchin Ṭha avâng chauh hi a ni.

Chu vâng chuan Zohnahthlâkten kan mawhphurhna hi hre tharin khawvêla Krista hniak tam thei ang ber hnutchhiah tûr hian ṭan i la sauh sauh ang u.


Print this post

No comments:

Post a Comment

I ngaih dân han thawh ve rawh le....